Nörojenik İletişim Bozuklukları

• Afazi

Afazi, beyindeki dil merkezlerinin hasar görmesi sonucu konuşma, anlama, okuma veya yazma yeteneklerinin kısmen veya tamamen kaybolması durumudur. Afazi genellikle inme, kafa travması, beyin tümörü veya enfeksiyon gibi nedenlerle ortaya çıkar. Afazinin şiddeti ve tipi hasarın yerine ve büyüklüğüne bağlı olarak değişir.

Afazinin en yaygın tipleri şunlardır:

– Broca afazisi: Bu tip afazide kişi anlamakta zorlanmaz ancak konuşmakta güçlük çeker. Cümleleri kısa ve basit tutmaya çalışır ve genellikle isimleri veya fiilleri kullanır. Konuşması yavaş ve zorludur. Yazma becerisi de etkilenir.

– Wernicke afazisi: Bu tip afazide kişi konuşmakta zorlanmaz ancak anlamakta güçlük çeker. Konuşması akıcı ancak anlamsız veya saçma olabilir. Kelimeleri yanlış kullanabilir veya uydurabilir. Okuma ve yazma becerisi de bozulur.

– Global afazi: Bu tip afazi en şiddetli olanıdır. Kişi hem konuşmayı hem de anlamayı büyük ölçüde kaybeder. Sadece birkaç kelime veya ses çıkarabilir. Okuma ve yazma becerisi de yok denecek kadar azdır.

Afazi terapisinde amaç kişinin dil becerilerini mümkün olduğunca geri kazanmasını sağlamaktır. Terapi süreci kişinin yaşına, eğitimine, mesleğine, ilgi alanlarına ve hedeflerine göre bireyselleştirilir. Terapi yöntemleri arasında şunlar sayılabilir:

– Dil ve konuşma terapisi: Dil ve konuşma terapisti ile düzenli olarak çalışmak afazili kişilerin dil becerilerini geliştirmelerine yardımcı olur. Dil ve konuşma terapisti kişiye uygun egzersizler verir ve onu iletişim kurmaya teşvik eder.

– Grup terapisi: Afazili kişilerin diğer afazili kişilerle bir araya gelerek sosyalleşmeleri ve deneyimlerini paylaşmaları moral açısından önemlidir. Grup terapisinde aynı zamanda dil becerilerini geliştirmeye yönelik aktiviteler yapılır.

– Teknolojik araçlar: Afazili kişilerin iletişim kurmasını kolaylaştırmak için bazı teknolojik araçlar kullanılabilir. Örneğin tablet bilgisayarlar, akıllı telefonlar veya sesli cihazlar gibi araçlar sayesinde kişi resimler, semboller veya sesler aracılığıyla kendini ifade edebilir.

– Aile desteği: Afazili kişiye en çok destek verecek olanlar aile üyeleridir. Aile üyelerinin afazi hakkında bilgi sahibi olması, sabırlı ve anlayışlı olması, iletişimi kolaylaştırıcı ipuçları uygulaması ve kişiye güven vermesi tedavi sürecinde çok önemlidir.

Afazi hayatın her alanını etkileyen ciddi bir durumdur ancak umutsuzluğa kapılmamak gerekir. Uygun müdahale yöntemleriyle afazili kişilerin dil becerilerinde önemli gelişmeler sağlanabilir ve yaşam kaliteleri arttırılabilir.

• Dizartri

Dizartri, konuşma kaslarının ve bu kasları kontrol eden sinirlerin hasar görmesi sonucu ortaya çıkan bir motor konuşma bozukluğudur. Dizartri olan kişilerde ses tonu, vurgu, hız ve telaffuz gibi konuşmanın önemli özellikleri bozulur. Bu da konuşmanın anlaşılmasını zorlaştırır.

Dizartriye neden olan hastalıklar arasında felç, beyin tümörü, Parkinson hastalığı, multipl skleroz (MS), amiyotrofik lateral skleroz (ALS) ve serebral palsi gibi nörolojik rahatsızlıklar sayılabilir. Ayrıca yüz felci, guatr veya boyun ameliyatı gibi yüz veya boğaz bölgesini etkileyen durumlar da dizartriye yol açabilir.

Dizartrinin belirtileri kişiden kişiye değişebilir. Bazı yaygın belirtiler şunlardır:

– Konuşmanın yavaş veya hızlı olması

– Konuşmanın boğuk veya kısık olması

– Konuşmanın monoton veya düzensiz olması

– Konuşmada pelteklik veya geveleme olması

– Konuşmada sesletimde zorlanma veya hatalar olması

– Konuşmada nefes alıp vermede sorunlar olması

Dizartrinin tanısı için bir dil ve konuşma terapisti tarafından yapılan kapsamlı bir değerlendirme gereklidir. Değerlendirme sırasında terapist kişinin konuşmasını dinler ve kaydeder. Ayrıca kişinin yüz, ağız ve boğaz kaslarının hareketlerini inceler.

Dizartrinin tedavisi ise kişinin ihtiyaçlarına göre planlanır. Tedavinin amacı hem dizartriye neden olan hastalığın ilerlemesini durdurmak hem de kişinin konuşma becerilerini geliştirmek veya korumaktır.

Tedavi yöntemleri arasında şunlar sayılabilir:

– Dil ve konuşma terapisi: Terapist kişiye çeşitli egzersizler vererek konuşma kaslarını güçlendirmeye, ses tonunu ayarlamaya, vurgu yapmaya ve telaffuzu düzeltmeye çalışır.

– İlaç tedavisi: Dizartriye neden olan hastalığa bağlı olarak ilaç tedavisi uygulanabilir. Örneğin Parkinson hastalığı için dopamin arttırıcı ilaçlar verilebilir.

– Cerrahi tedavi: Dizartriye neden olan fiziksel bir engel varsa cerrahi müdahale gerekebilir. Örneğin guatr nedeniyle ses telleri sıkışan bir kişi için guatr ameliyatı yapılabilir.

– Alternatif iletişim yöntemleri: Dizartrisi çok ilerlemiş veya tedaviye yanıt vermeyen kişiler için alternatif iletişim yöntemleri kullanılabilir. Bunlar arasında yazılı mesajlar, resim kartları, işaret dili veya elektronik cihazlar sayılabilir.

Dizartri ciddi bir sağlık sorunu olabilir ve kişinin sosyal hayatını etkileyebilir. Ancak erken tanı ve uygun tedavi ile dizartrinin etkileri azaltılabilir veya giderilebilir.

• Konuşma Apraksisi

Konuşma apraksisi, konuşma seslerini doğru ve tutarlı bir şekilde üretmekte zorlanan bir konuşma bozukluğudur. Konuşma apraksisi olan kişiler, ne söylemek istediklerini bilirler ancak beyinleri konuşma kaslarını (dil, dudak, çene) uygun şekilde hareket ettiremez. Bu nedenle konuşmaları anlaşılmaz, yavaş veya kesik kesik olabilir.

Konuşma apraksisinin iki türü vardır: edinilmiş konuşma apraksisi ve çocukluk çağı konuşma apraksisi. Edinilmiş konuşma apraksisi, genellikle yetişkinlerde görülen ve beynin sol yarım küresindeki hasardan kaynaklanan bir durumdur. Beyin hasarı felç, kafa travması, tümör veya diğer hastalıklar nedeniyle olabilir. Edinilmiş konuşma apraksisi olan kişilerde aynı zamanda afazi (dil bozukluğu) veya dizartri (konuşma kaslarının zayıflığı veya felci) de görülebilir.

Konuşma apraksisinin müdahalesinde  en yaygın yöntem konuşma terapisidir. Konuşma terapisi bireysel veya grup halinde yapılabilir ve kişinin yaşına, ihtiyaçlarına ve ilgi alanlarına göre uyarlanabilir. Konuşma terapisinin amacı kişiye doğru sesleri üretmek için gerekli motor becerileri kazandırmak ve bunları farklı hece, kelime ve cümle düzeylerinde kullanmasını sağlamaktır. Konuşma terapisinde ayrıca alternatif iletişim yöntemleri de kullanılabilir. Bunlar arasında resimli kartlar, işaret dili veya elektronik cihazlar sayılabilir.

Konuşma apraksisinin terapisi uzun sürebilir ve sabır gerektirebilir ancak sonuçta kişiye daha akıcı ve anlaşılır bir konuşma sağlayabilir.

• Travmatik Beyin Hasarı

Travmatik beyin hasarı (TBH), dış kuvvet etkisiyle beyinde meydana gelen bir yaralanmadır. TBH, trafik kazaları, düşmeler, spor yaralanmaları, şiddet olayları veya çocuk istismarı gibi nedenlerle oluşabilir. TBH’nin şiddeti ve yerine göre farklı belirtiler gösterebilir. Bazı kişilerde hafif baş ağrısı, bulanık görme veya hafıza sorunları gibi semptomlar görülürken, bazılarında ise bilinç kaybı, havale, konuşma bozukluğu veya felç gibi ciddi sorunlar ortaya çıkabilir.

TBH sonrasında bireylerin yaşam kalitesini arttırmak için multidisipliner bir rehabilitasyon süreci gereklidir. Bu süreçte farklı disiplinlerden uzmanlar birlikte çalışarak bireyin fiziksel, bilişsel, duygusal ve sosyal becerilerini geliştirmeye çalışır. Bu uzmanlardan biri de dil ve konuşma terapistidir (DKT).

Dil ve konuşma terapisti, TBH sonucunda ortaya çıkan dil ve konuşma bozukluklarının değerlendirilmesi ve müdahalesinden sorumludur. Dil bozukluğu; anlama, ifade etme veya okuma-yazma becerilerindeki zorlukları; konuşma bozukluğu ise ses üretimi, akıcılık veya artikülasyon problemlerini kapsar.

Dil ve konuşma terapistinin rolü şu şekilde özetlenebilir:

– Bireyin dil ve konuşma becerilerini standart testler veya klinik gözlemlerle değerlendirmek.

– Bireyin güçlü ve zayıf yönlerini belirlemek.

– Bireye uygun bir terapi programı planlamak.

– Bireye bireysel veya grup halinde dil ve konuşma terapisi uygulamak.

– Bireyin iletişim ihtiyaçlarına göre alternatif veya destekleyici iletişim yöntemleri önermek (örneğin resimli kartlar, tablet uygulamaları vb.)

– Bireyin ailesi, yakınları veya bakım verenleriyle işbirliği yaparak onlara bilgi vermek ve desteklemek.

– Bireyin diğer sağlık profesyonelleriyle koordineli bir şekilde çalışmak.

Dil ve konuşma terapistinin TBH rehabilitasyonunda önemli bir rolü vardır. Dil ve konuşma terapisi sayesinde bireyler hem kendilerini daha iyi ifade edebilmekte hem de başkalarını daha iyi anlayabilmektedir. Bu da onların sosyal ilişkilerini güçlendirmekte ve yaşam kalitelerini arttırmaktadır.

• Sağ Beyin Hasarı

Sağ beyin hasarı, sağ beyin yarım küresinin işlevini bozan herhangi bir durum olarak tanımlanabilir. Sağ beyin hasarı olan kişilerde çeşitli bilişsel, duygusal ve iletişimsel sorunlar ortaya çıkabilir. Bu sorunlar kişinin günlük yaşamını, sosyal ilişkilerini ve mesleki performansını olumsuz etkileyebilir.

Dil ve konuşma terapisti (DKT), sağ beyin hasarı olan kişilerin iletişim becerilerini değerlendiren, tanılayan ve müdahale eden bir sağlık profesyonelidir. DKT’nin rolü sağ beyin hasarının tipine, şiddetine ve etkilediği alanlara göre değişiklik gösterebilir. Ancak genel olarak DKT’nin sağ beyin hasarı olan kişilere yönelik hedefleri şunlardır:

– Kişinin dil anlama ve üretme becerilerini geliştirmek. Sağ beyin hasarı olan kişilerde dil anlama veya üretme sorunları nadir görülse de bazı durumlarda ortaya çıkabilir. Örneğin kişi sözcükleri veya cümleleri anlamakta veya bulmakta zorlanabilir, konuşması akıcı olmayabilir veya konuşma sırasında uygun olmayan sözcükler kullanabilir. DKT bu sorunları tespit ederek kişiye uygun dil egzersizleri verir veya alternatif iletişim yöntemleri önerir.

– Kişinin pragmatik dil becerilerini geliştirmek. Pragmatik dil, iletişimin sosyal kurallarını ve bağlamını içeren bir kavramdır. Sağ beyin hasarı olan kişilerde pragmatik dil bozukluğu sık görülen bir sorundur. Örneğin kişi karşıdakinin duygu durumunu anlamakta veya ifade etmekte zorlanabilir, konuşma sırasında uygun olmayan jestler veya mimikler kullanabilir, sıra beklemeyi bilmeyebilir veya konuyu değiştirmede güçlük çekebilir. DKT bu sorunları tespit ederek kişiye uygun pragmatik dil egzersizleri verir veya sosyal beceri eğitimi yapar.

– Kişinin ses ve konuşma becerilerini geliştirmek. Sağ beyin hasarı olan kişilerde ses ve konuşma bozukluğu da görülebilir. Örneğin kişi ses tonunu ayarlamakta zorlanabilir, konuşması monoton olabilir veya yeterince yüksek sesle konuşamayabilir. DKT bu sorunları tespit ederek kişiye uygun ses ve konuşma egzersizleri verir veya ses cihazları gibi yardımcı araçlar önerir.

Sağ beyin hasarı olan kişilere yönelik DKT müdahalesi bireysel veya grup halinde yapılabilir. Müdahale sürecinde DKT’nin işbirliği içinde olduğu diğer sağlık profesyonelleri arasında nörolog, psikolog, fizyoterapist ve ergoterapist sayılabilir.

DKT’nin sağ beyin hasarı olan kişilere sunduğu hizmetler hayati önem taşıyabilir. Çünkü iletişim becerileri insanın kendini ifade etmesi, başkalarını anlaması ve topluma katılması için gereklidir. Bu nedenle sağ beyin hasarı olan herkes DKT’ye başvurmalı ve kendisine verilen müdahale programına uymalıdır.

• Demans

Demansta dil ve konuşma terapisti (DKT), demansın neden olduğu bilişsel, iletişimsel ve yutma bozukluklarının değerlendirilmesi ve müdahalesinde önemli bir rol oynamaktadır. Demans, bellek, dikkat, yargılama, dil ve diğer zihinsel işlevlerde ilerleyici bir bozulmaya yol açan nörodejeneratif bir hastalıktır. Demansın en yaygın türü Alzheimer hastalığıdır.

Demanslı bireylerin iletişim becerileri zamanla azalmaktadır. Bu durum hem bireyin hem de yakınlarının yaşam kalitesini olumsuz etkilemektedir. DKT’ler demanslı bireylere ve ailelerine aşağıdaki konularda destek sağlamaktadır:

– Bireyin mevcut dil becerilerini değerlendirmek ve korumak

– Bireyin iletişim ihtiyaçlarını belirlemek ve karşılamak

– Bireyin iletişim ortamını optimize etmek

– Bireyin iletişim güçlükleriyle başa çıkmasına yardımcı olmak

– Bireye alternatif veya destekleyici iletişim yöntemleri sunmak

– Aileye bireyle nasıl daha etkili iletişim kurabilecekleri konusunda eğitim vermek

Demanslı bireylerde yutma bozukluğu da sık görülen bir sorundur. Yutma bozukluğu beslenme yetersizliği, kilo kaybı, aspirasyon pnömonisi gibi ciddi komplikasyonlara yol açabilir. DKT’ler demanslı bireylere ve ailelerine şu şekilde yardımcı olmaktadır:

– Bireyin yutma fonksiyonunu değerlendirmek ve izlemek

– Bireye uygun beslenme planı oluşturmak

– Bireye güvenli ve etkin yutma stratejileri öğretmek

– Aileye bireyi nasıl besleyebilecekleri konusunda eğitim vermek

Demanslı bireylere hizmet veren DKT’ler multidisipliner bir ekip içinde çalışmaktadır. DKT’ler doktorlar, hemşireler, psikologlar, sosyal hizmet uzmanları gibi diğer sağlık profesyonelleriyle iş birliği yaparak bireyin genel sağlık durumunu iyileştirmeye katkıda bulunmaktadır.

Demansın kesin bir tedavisi yoktur ancak erken tanı ve müdahale ile hastalığın ilerlemesi yavaşlatılabilir. Bu nedenle demansa bağlı olarak yaşanan dil, konuşma veya yutma sorunları fark edildiğinde vakit kaybetmeden bir DKT’ye başvurulması önerilmektedir.